Sevgili okuyucular memleketimizin en büyük sorunlarından birisinin şüphesiz ki Suriye mülteci krizi olduğunu söylersek mübalağa etmemiş oluruz. Bu sorun geçtiğimiz seçimde de en çok dikkat çeken konulardan biri idi.
Cumhurbaşkanı adayları bu hususa çeşitli önerilerle geldiler, lakin söyleyebiliriz ki tüm adayların mültecilerin böyle veya başka bir şekilde memleketlerine geri gönderilme taraftarı oldukları belirgin ortak bir politika idi. Türk halkının da hemen hemen %82’sininde Suriye mültecilerinin geriye gönderilmesini istediği bilinen bir gerçek. Biz böyle istiyoruz ama başlangıçta bu krize neden olan ülkeler bu hususta ne yapıyor ne düşünüyorlar, ne çıkarları var, bu krizin nasıl sonlandırılmasını istiyorlar, tabi ki bunlarda bilinmesi gerekenler.
Bu hususta yakın zamanda ABD’de karar vericilere bilgi üretip önerilerde bulunan ve önerileride dikkate alınan bir düşünce kuruluşu, danışmanlık şirketi’de diyebiliriz, tarafından yayınlanan açıklayıcı bir yazıyı (Türkiye'deki Suriyeli Mültecilerin Zorla Geri Gönderilmeden Korunması) siz okuyucularımın bilgisine ve yorumuna sunuyorum. Yazıyı okurken ve okuduktan sonra Türkiye’nin ne kadar mercek altında tutulup izlendigini açık bir şekilde farkedeceksiniz.
Bu yazı mülteci konusuna titiz analizler ve stratejik tahminler ile ışık tuttugu gibi ABD’nin Türkiye’deki mülteci politikası, bilhassa Türkiye’nin mültecileri geri gönderme kararı için karar vericilere mültecileri korumak için neler yapılması gerektigi hakkındada önerilerini içeriyor.
Türkiye'deki Suriyeli Mültecilerin Zorla Geri Gönderilmeden Korunması
Türkiye'nin Suriyeli mülteci nüfusu, ülkenin son seçimlerinde yine siyasi bir parlama noktası olarak ortaya çıktı ve önde gelen adaylar, mültecileri Suriye'ye geri göndermek için en agresif teklifi sunmak için yarıştı. Planlar özünde farklılık gösterse de, Ankara'nın tutumu hem Brüksel hem de Washington ile ilişkilerini daha da germekle tehdit eden uluslararası hukuku ve Türkiye'nin Avrupa Birliği ile mevcut mülteci anlaşmalarını hiçe sayıyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan yönetimi, 2022'nin sonlarından bu yana yüzlerce Suriyeli mülteciyi zorla sınır dışı ederken, başlıca rakibi Kemal Kılıçdaroğlu, Suriye'deki koşullar ne olursa olsun tüm Suriyeli mültecileri iki yıldan kısa bir süre içinde ülkelerine geri gönderme sözü verdi.
Mültecilerin inandırıcı bir zarar görme korkusu yaşadıkları ülkelere zorla geri gönderilmeleri, Türkiye'nin 1951 Mülteci Sözleşmesi'ni imzalayan taraf olarak yükümlülüklerinin ihlalidir ve bu hareket, Türkiye'nin AB ile 2015 yılında Avrupa'ya mülteci akışını sınırlamak için yaptığı anlaşmanın temelini alt üst etmekle tehdit etmektedir. ABD ve AB bu sorunu kendi başlarına çözemezler, ancak ekonomik ve diplomatik kozlarını kullanarak Ankara'yı gelecekteki sınır dışı etmelere karşı baskı altına almak için Türk hükümetiyle birlikte çalışırken, bu durumun daha büyük bir krize dönüşmesini önleme fırsatları var. Buda dünyadaki en büyük kayıtlı mülteci nüfusunu desteklemenin mali zorluğuyla başa çıkmak. ABD, dikkatini Rusya ve Çin ile rekabete çevirirken, ülkelerine dönmek istemeyen milyonlarca Suriyeli mültecinin uzun vadeli bakımının bölge için kanser gibi yayılan bir hastalık yapıp Suriye'ye komşu ABD müttefiklerinin ve ortaklarının istikrarını tehlikeye atabilecek bir zorluk olacağının farkında olmalıdır.
Gönüllü Geri Dönüş için Düşen Beklentiler
Dünyadaki en büyük kayıtlı mülteci nüfusunu oluşturan Türkiye'de şu anda 3,5 milyonun biraz üzerinde BMMYK'ye kayıtlı Suriyeli mülteci yaşıyor. Yüzbinlerce kayıtsız Suriyeli mültecinin de Türkiye'de yaşadığı tahmin ediliyor, ancak yasal statüleri ve artan sınır dışı edilme riskleri nedeniyle kesin sayı oldukça belirsiz. Mülteciler 2011'de iç savaşın başlangıcında az sayıda Türkiye'ye kaçmaya başladı, ancak en büyük dalgalar 2015 ve 2016'da, Suriye rejiminin - Rus hava kuvvetleri ve İran destekli milisler tarafından desteklenen bir dizi acımasız saldırısıyla geldi. - kuzey ve orta Suriye'de isyancıların elindeki en büyük şehirleri geri aldı.
Suriye iç savaşı bir çıkmaza girerken, Ankara sorunu çözmek için ülke içinde artan ekonomik ve siyasi baskıyla karşı karşıya kalsa da, Türkiye'nin hızlı ve kolay bir geri dönüş süreci umutları azalmaya başladı. Orta Doğu'daki Suriyeli mülteciler, kendi ülkelerine gönüllü olarak dönme konusunda giderek daha isteksiz hale geldi. 2022'de Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan'da ankete katılan Suriyeli mültecilerin %92'si, 2017'de %78 iken, önümüzdeki 12 ay içinde evlerine gitmeyi planlamadıklarını söyledi. Türkiye'deki Suriyeli mültecilere ilişkin son anket verileri de şunu gösteriyor: Nüfusun %60'tan fazlası hiçbir koşulda Suriye'ye dönmek istemiyor. Dahası, Suriyeli mültecilerle yapılan röportajlar, Suriye'ye “gönüllü olarak” dönenlerin bile Türk hükümeti tarafından ağır bir şekilde baskı altına alındığını kuvvetle gösteriyor.
Turkiyedeki Suriye Multecileri
Zorla Sürgün İçin Baskı Oluşturma
Suriyeli mülteciler kendi ülkelerine dönme konusunda giderek daha isteksiz hale gelseler bile, Türk kamuoyu onların Türkiye'de kalmasına izin vermemeye yöneldi. Türk hükümetinin mültecileri kabul etme kararı, bir ankette Türklerin %66'sının gelen mültecilerin sınırda geri çevrilmesi gerektiğine inandığını ortaya koydu. O zamandan bu yana, hızlı enflasyon (Ocak ayı itibariyle yıllık %58) ve yüksek işsizlik (şu anda %10'un üzerinde) Türkiye'de cüzdanları daralttı ve mülteciler, ihtiyaçları karşılamak için 40 milyar dolardan fazla harcadığını iddia eden hükümet için uygun bir günah keçisi haline geldi. 2021'de yapılan anketler, (2017'de %49'a kıyasla) Türklerin %82'sinin Suriyelilerin sınır dışı edilmesini istediğini ve ülkedeki Suriyeli mültecilerin artık yaygın ve yoğunlaşan ayrımcılığa maruz kaldığını bildirdi.
Aşırı sağcı siyasetçiler, Türkiye'de yaklaşan seçimlerde mültecileri bir sorun haline getirdiler ve Erdoğan, Türkiye'deki mülteci nüfusunu yakında ülkelerine geri göndermek için -insan hakları açısından sorgulanabilir olsa da- makul bir yol haritası olduğunu göstermesi yönünde baskıyla karşı karşıya kaldı. Mültecileri ülkelerine geri gönderme arzusu, Erdoğan'ı Suriye'nin kuzeyinin büyük bölümünde Türkiye'nin kendi işgalini genişletmeye çalışırken bile Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad rejimiyle normalleşmeye yöneltti.
Bu arada, Suriye'deki koşullar ülkelerine geri gönderilmeye karşı giderek daha düşmanca hale geldi. Esad rejimi ülke topraklarının çoğunu geri aldığından, rejim kontrolündeki bölgelerdeki ekonomik durum kötüleşmeye devam ettikçe mülteciler zorunlu askerlik, hedefli misillemeler ve gıda güvensizliğinden giderek daha fazla korkmaya başladı. Mülkleri hâlihazırda açık arttırmayla satılan, Hizbullah savaşçılarına “satılan” veya rejim tarafından mallarına el konulan mülteciler için “eve” dönmek gerçekçi bir seçenek değil. Ülkelerine geri gönderilmeye yönelik bu zorluklar, 2021'de Suriye hükümeti, zorunlu askerlik hizmetini tamamlamamış Suriyeli erkeklerin (yerinden edilmiş veya başka türlü) 8.000 ABD doları para cezası ödemesini veya bildirimde bulunmaksızın mallarına el konulmasını zorunlu kılan yeni bir yasa çıkardığında dramatik bir şekilde daha da kötüleşti. Fahiş ücreti ödeyemeyen Suriyeli mülteciler, savaş sırasında terk etmek zorunda kaldıkları mülkiyet üzerindeki yasal haklarını kaybetmişlerdir.
Mülteciler için gönüllü geri dönüşü imkansız kılan sorunları çözemeyen Türk hükümeti, Suriyelileri ülke dışına çıkarmak için hem doğrudan hem de dolaylı olarak zora başvurmaya başladı. Dolaylı olarak, Türkiye belirli mahallelerde kaç Suriyelinin yaşayabileceğini kısıtlamaya başladı, Suriyelileri daha iyi istihdam olanakları olan illeri terk etmeye zorladı ve Suriyelilerin kayıtlı işgücü piyasasına erişimini sınırlandırdı. Birlikte ele alındığında, bu politikalar, Türkiye'deki mültecilerin yaşam kalitesini düşürmeye ve Suriye'de yaşamı - ne kadar zorlu ve tehlikeli olursa olsun - kıyasla daha çekici hale getirmeye hizmet ediyor.
Türk zorlaması, birçok durumda, uluslararası hukuku ve Türkiye'nin 1951 Mülteci Sözleşmesi'ni imzalayan taraf olarak kendi yükümlülüklerini ihlal ederek zorla sınır dışı etmeyi de içermektedir. Suriyeli mülteciler, keyfi olarak tutuklanıp gözaltına alındıklarını, insanlık dışı koşullara maruz bırakıldıklarını ve Suriye'ye dönmeleri için baskı gördüklerini bildirdiler ve İnsan Hakları İzleme Örgütü, mülteci statüsüne bakılmaksızın yüzlerce Suriyeli mültecinin zorla Suriye'ye geri gönderildiğini belgeledi. Suriye'den kaçan mülteciler geçmişte devlet düşmanı muamelesi gördüler ve “kayboldular” ve Türkiye'deki Suriyeliler ezici bir çoğunlukla şu anda geri dönerken kendilerini güvende hissetmediklerini ifade ediyorlar. Türkiye, tüm inandırıcı korku iddialarını göründüğü gibi kabul etmek zorunda değildir, ancak 1951 Mülteci Sözleşmesi uyarınca, mültecileri keyfi ve yargısız bir temelde zorla sınır dışı etmek yerine bu iddiaları araştırmakla yükümlüdür.
Bu zorunlu sürgünler, Türkiye'nin AB ile ilişkilerini de karmaşık hale getiriyor. Mart 2016'da, 2015'te Avrupa'ya yapılan göç dalgasının ardından, AB ve Türkiye, Doğu Akdeniz üzerinden AB'ye gelen sığınmacıların sayısını azaltmak amacıyla tarihi bir anlaşma imzaladı. Anlaşma, Yunan makamlarının Yunanistan'a düzensiz olarak gelen göçmenlerin AB'de sığınma hakları olmadığını belirlemesi halinde Türkiye'ye iade edilmesini öngörüyordu. Buna karşılık AB, Türkiye'deki mülteci kamplarında bekleyen aynı sayıda Suriyeli sığınmacıyı kabul edecek ve yeniden yerleştirecektir. Avrupa Birliği ayrıca Türk vatandaşlarına yönelik vize kısıtlamalarını azaltmayı ve ülkedeki mültecileri desteklemek için 2018'in sonuna kadar Türkiye'ye 6 milyar avro veya 6,6 milyar ABD doları ödemeyi kabul etti. Anlaşma açıkça geçici bir tedbirdi ve çoğu devlet Suriye'deki iç savaşın kısa vadede sona ermesini beklerken imzalandı. Sonuç olarak, savaşın ikinci on yılına girmesine rağmen Türkiye'ye sağlanan mali teşvikler artık kurumuş, Türkiye'yi süresiz bir yükümlülük altına sokmuş ve bunu karşılamak için uluslararası desteği azaltmıştır.
AB liderleri anlaşmayı Avrupa'ya göçü durdurmada bir başarı olarak görse de, anlaşma Türkiye'nin Suriyeli mülteciler için güvenli bir ülke olmasına bağlı. Türkiye zorunlu sınır dışı işlemlerini artırdıkça, bu statüsünü kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya. Sürgünler, mültecilerin güvenliklerinin veya özgürlüklerinin tehdit altında olacağı bir menşe ülkeye geri dönmelerini yasaklayan geri göndermeme ilkesinin açık bir ihlalidir. AB, Türkiye'nin Suriyeli mültecilerin AB'den Türkiye'ye yasal olarak taşınması için bir ön koşul olan insan hakları yükümlülüklerini yerine getirmesini sağlamaktan sorumludur. Türkiye'nin mültecileri Suriye'ye geri göndererek anlaşmayı ihlal etmesi, göç yönetiminin neden bir ülkenin yükü değil de ortak bir çaba olması gerektiğini gösteriyor.
Azaltılmış Fonlar ve Hızlandırılmış Zorunlu Geri Dönüş
Zorla geri dönüş, Türkiye'nin mültecilere ev sahipliği yapma kapasitesini daraltan azalan insani yardım fonları ve Türkiye'de artan yabancı düşmanlığı gibi ekonomik ve sosyal faktörlerin bir araya gelmesiyle muhtemelen hızlandı. Türkiye sınırlarının güneyindeki ve doğusundaki ülkelerden gelen Suriyelilere ve diğer mültecilere tam mülteci statüsü yerine “geçici koruma” verilmektedir.
Bu statü, Suriyeli mültecilere sağlık ve eğitim de dahil olmak üzere temel hizmetlere erişim hakkı verir, ancak kayıtlı oldukları ilde yaşamalarını gerektirir. Mültecilere iller arası seyahat izni verilmelidir. 2017'den bu yana Türk makamları, Suriyeli mültecilerin Türkiye'deki hareket özgürlüğünü kademeli olarak sınırlandırdı. Şubat 2022'de Türkiye İçişleri Bakan Yardımcısı İsmail Çataklı, 16 ilde geçici ve uluslararası koruma başvurularının artık kabul edilmeyeceğini söyledi. Ayrıca, nüfusun yüzde 25 ve daha fazlasının bulunduğu hiçbir mahallede mültecilerin yabancı ikamet izni başvurularının kabul edilmeyeceğini açıkladı.
Avrupa Birliği, Türkiye'deki mültecilere mali destek sunmaya devam ederken, geçen Haziran ayında Türkiye'ye 2022 ile 2024 arasında ödenmek üzere 3 milyar avro (3,6 milyar dolar) daha veren bir plana yeşil ışık yaktı; düzenli gelir, mülteci ailelerin yaşanabilir bir ücret kazanmasını zorlaştırıyor. Son yıllarda Türkiye, COVID-19'un ikincil etkileri ve Türk lirasının değer kaybetmesi nedeniyle derinleşen borç ve yoksullukla karşı karşıya kaldı.
Türkiye'de başta Suriyeliler olmak üzere yabancılara yönelik ırkçı ve yabancı düşmanlığı saldırıları son iki yılda arttı. 11 Ağustos 2021'de Türkiye'de ikamet eden gruplar Ankara'da Suriyelilerin evlerine ve işyerlerine saldırdı. Muhalefet politikacıları, 2023 baharında yapılacak genel seçimler öncesinde, mülteci karşıtı duyguları körükleyen ve Suriyelilerin Suriye'ye geri gönderilmesini öneren konuşmalar yaptılar. Bu olaylar, ev sahibi ülke ile mülteci toplulukları arasındaki mevcut baskıları derinleştirdi ve Erdoğan'ın koalisyon hükümeti, Suriyelileri kuzey Suriye'nin Türk işgali altındaki bölgelerine yerleştirme taahhüdünde bulundu.
Suriyeli mültecilerin Geçici Koruma Yönetmeliği'nden elde ettikleri faydaların yanı sıra, Suriyeliler de engellere rağmen işgücü piyasasına katılıyor. Mülteciler, onay için altı aylık ikamet gerektiren ve her yıl yenilenmesi gereken bir çalışma izni başvurusunda bulunmalıdır. Bu nedenle, birçok Suriyeli, inşaat ve tarım gibi daha düşük maaşlı ve güvencesiz koşullarda iş gücü piyasasına kayıt dışı olarak katılma konusunda ek bir baskıyla karşı karşıya kalmaktadır. İşgücü piyasasına erişimi genişletmek amacıyla Türk hükümeti, tarımda mevsimlik işçi olarak çalıştırılan Suriyelileri çalışma izni almaktan muaf tuttu, ancak Türkiye'de tarım sektöründeki istihdamın çoğunluğu kayıt dışı olduğundan, bu hareketin etkisi hafifledi.
Politika önerileri
Son sürgünler, Türkiye'ye nakledilen Suriyelilerin küçük ama giderek artan bir şekilde Suriye'ye geri gönderilme riskiyle karşı karşıya olduğunu gösteriyor. Türkiye, Kılıçdaroğlu'nun kampanya önerisi doğrultusunda toplu sürgün planlarında ilerlerse, AB-Türkiye anlaşması alt üst olacaktır. AB şimdiye kadar görece mütevazı sayıdaki zorunlu sınır dışı işlemlerini görmezden gelebilmiştir, ancak Türkiye politikayı milyonlarca Suriyeliyi güvenli olmayan koşullara geri gönderecek kadar yükseltirse, AB krizi görmezden gelemeyecek ve inandırıcı hiçbir gerekçesi kalmayacaktır.
Avrupa Birliği, Türkiye'deki mültecilerin insan haklarının korunmasının önemini yinelemek için ikili ilişkisini kullanmalıdır. Avrupa Komisyonu'nun Türk hükümetine Suriyeli mültecilerin başına gelen sınır dışı edilmeleri ve insan hakları ihlallerini durdurması yönünde alenen çağrı yapmasının ötesinde, AB, Suriyelilerin Türkiye'yi gönüllü olarak terk edip etmediğini belirleyebilecek bir üçüncü taraf izleme sistemi uygulamak için BMMYK ile birlikte çalışmalıdır. zorla sınır dışı ediliyorlar.
Yenilenen diplomatik baskı ve izleme mekanizmalarına ek olarak, AB Türkiye'ye Suriyeli mültecilere ev sahipliği yapmak için daha uzun vadeli bir çerçeve sunmalıdır çünkü kısa vadede güvenli bir şekilde ülkelerine geri gönderilme ihtimalleri azalır. Türkiye'ye mevcut AB ödemeleri geçici olarak yapılıyor ve dünyanın en büyük kayıtlı mülteci nüfusuna ev sahipliği yapmanın gerçek mali zorluklarıyla çok az ilgisi var. Üçüncü taraf gözetimi ve zorunlu geri göndermeye son verilmesi karşılığında her iki tarafça üzerinde anlaşmaya varılan uzun vadeli, yıllık bir finansman taahhüdü, Türkiye'nin bu sorunu tek taraflı sınır dışı etme yoluyla çözme çabalarını caydıracaktır.
Bu arada ABD, kendi ülkelerine dönmekte kendilerini güvende hissetmeyen Suriyeli mültecilerin zorla ülkelerine geri gönderilmesine karşı Türkiye'ye baskı yapmak için alenen ve özel olarak fırsatlar aramalı. Dışişleri Bakanlığı'nın önümüzdeki aylarda yayınlanması beklenen yıllık İnsan Hakları Raporu'nun 2022 baskısı, Türkiye'ye bu konuyu yakından izlediğini iletmenin önemli bir yolu. 2021 raporu, Türkiye'nin mültecileri geri göndermesine ilişkin "bazı vakalardan" sınırlı bir şekilde söz etti ve 2022 raporu, bu sorunun geçen yıl daha da şiddetli hale geldiğini vurgulamak için bir fırsat.
Washington, Suriyeli mülteci krizine yönelik fonunun, fon alan ülkeler tarafından mültecilere nasıl davranılacağına dair beklentilerle birlikte geldiğini iletmelidir. ABD, 2022'de Türkiye'ye 239 milyon dolar bağışta bulunarak, Türkiye'deki ve bir bütün olarak bölgedeki Suriyeli mülteci krizine açık ara en büyük bağışçı oldu ve bu ev sahibi ülkelerin insan hakları yükümlülüklerini yerine getirmelerini sağlamak için hatırı sayılır bir mali güce sahip finansman. BM'nin bölgesel kriz için 2022 finansman çağrısının yalnızca %39'u karşılandı ve azalan yıllık destek, Türkiye'yi ve komşu ülkeleri krize tek taraflı çözümler aramaya giderek daha fazla istekli hale getiriyor. Amerika Birleşik Devletleri, yerel yönetimlerin mülteciler için temel insan hakları standartlarını desteklemeye yönelik açık bir taahhüdü karşılığında, kriz için yıllardır süren azaltılmış finansman eğilimini tersine çevirmelidir. ABD, Türkiye'yi Suriye ile ilişkilerini normalleştirmekten caydırmak için sağladığı finansmanı bir baskı noktası olarak da kullanabilir.
Ancak bu baskıya ek olarak Beyaz Saray, Türkiye'nin insan hakları standartlarına uyması koşuluyla Ankara'ya bu zorluğun üstesinden gelinmesinde ortak olabileceğini gösterecek fırsatları kollamalıdır. ABD, Türkiye ve Suriye'deki depremin ardından şimdiden gönüllü olarak 185 milyon dolarlık yardım fonu sağladı ve konut kıtlığının Suriyelileri sınır dışı etmek için yeni bir bahane oluşturmasının muhtemel olduğu, Türkiye'nin güneyindeki ağır darbe alan şehirlerin yeniden inşası için ek fon bağışlamayı düşünmelidir.
Ne ABD ne de Türkiye, Suriye'ye dönüşü mülteciler için bu kadar tehlikeli hale getiren daha derin sorunları çözemese de Washington, Ankara'ya uzun vadede mültecilerin Suriye'ye güvenli bir şekilde dönmesine yardım etme konusunda ciddi olduğunu göstermek için bu sorunları hafifletmek için fırsatlar aramalı. Suriye krizine yönelik insani yardım son yıllarda azaldı, bu ülkedeki gıda güvensizliğini şiddetlendirdi. Washington kendi bağışlarını artırmak için fırsatlar aramalı ve diğer bağışçıları da aynısını yapmaya teşvik etmelidir.
Yukarıdaki yazı NEWLINES INSTITUTE For Strategy and Policy (Bu kurum Washington D.C.'de, dünyanın farklı bölgelerinin jeopolitiğine ve değer sistemlerine ilişkin derin bir anlayışa dayalı olarak ABD dış politikasını geliştirmek için çalışan partiler üstü bir düşünce kuruluşudur) Web Sitesinde yazarlar Alice Hickson and Calvin Wilder* tarafindan kaleme alinmistir, May 16, 2023.
*Alice Hickson is the Digital Media Manager at the New Lines Institute. Prior to joining New Lines, Alice served as the Joseph S. Nye Jr. Intern for the Middle East Security Program at the Center for a New American Security (CNAS), and the Council on Foreign Relations’ editorial team. During her time studying in Jordan, she conducted independent research for her thesis on Palestinian refugees and the right of return. Alice holds a Bachelor of Arts in International Relations and Middle Eastern Studies from Tufts University. She tweets at @_AliceHickson.
Calvin Wilder is an Analyst for the Nonstate Actors program at the New Lines Institute. Prior to joining the institute, Calvin was a Research Assistant at the Washington Institute for Near East Policy’s Program on Arab Politics, a Research Assistant on the Chicago Project for Security and Threats’ Arabic Propaganda Analysis Team, and a Boren Scholar in Amman, Jordan. Calvin holds a Bachelor of Arts in Political Science from the University of Chicago. He tweets at @CalvinWilder.
